Report Foreign Veivakaqumi

O ira nai vakailesilesi ni matanitu e vanua tani era okati kina na mata taka na valenivolavola ni matanitu mai vanua tani, lewe ni mataveilewai, tamata cakacaka ena vei kabani ka cicivaki mai vanua tani kei na vei soqo soqo coko vata e vanua tani. 

E vuqa na vakaraitaki ni veivakaqumi kei na cakacaka duka ka wili talega kina na veivakaqumi mai vanua tani.  Dua na na kena vakamacala rawarawa, e vaqumi vei koya nai vakailesilesi mai vanua tani ( soli vakadodonu vua se ki vua e dua na lewe ni nona matavuvale) me rawa ni vakayacora kina o koya nai vakailesilesi e dua na ka e sega ni dodonu.

So nai vakaraitaki ni veivakaqumi ka ra vakayacora nai vakailesilesi e Niusiladi e wili kina :

·         E dua na daunivakasala ena dua na kabani ni Niusiladi e solia wale eso na yau vei koya e dua nai vakailesilesi ni Kasitaba mai vanua tani me kakua ni muria na lawa virikotori ni kena vagalala taki na yaya me vakacurumi mai.

·         E dua na tamata cakacaka ena dua na kabani e Niusiladi e vakatutu taka vua  e dua mai vanua tani ka lewe ni matabose ni koro e taudaku ni koro vakavalagi me vakarautaka e dua nal vola tara ni vaduri bisinisi ena yasani vanua ya, ka na qai soli vei luvena tagane e dua nona cakacaka.

·         E veivakaqumi enai lavo e dua nai vakailesilesi ni dua na kabani ni Niusiladi mai vanua tani ki vua e dua nai vakailesilesi e cake ni dua na kabani levu ni vanua tani me vakadeitaka na kena soli ni konitaraki ki vua na kabani ni Niusiladi.

·         E dua nai vakailesilesi mai vanua tani e soli tukutuku lo ki na dua na kabani e Niusiladi me baleta na nai tuvatuva ka vakatokai na tender ka me qai nona i votavota e dua na motoka vou.

 

So nai vakaraitaki ni veivakaqumi ena vei kabani ka ra cici ga vaka taki ira.:

·         E dua nai vakailesilesi e cake ni kabani e Niusiladi e veivosaki taka na nona siko mai ki Niusiladi e dua nai vakailesilesi e cake mai vanua tani, saumi kece nai sau ni nona lako mai donuya na gauna ni caka tiko kina na veivosakitaki ni kena soli na konitaraki.  Ena saumi kece nai sau ni nona tiko ena otela, tikite ni sara qito rakavi kei nai lavo qaqa me vakayagataka ena veimau i lavo ena kena vale ka vakatokai na Casino Sa soli vua na kabani ni Niusiladi na konitaraki.

·         E dua na dau volivolitaki ena dua na kabani ni Niusiladi e vakadonuya me vaqumia e dua na tamata cakacaka ni dua na kabani mai vanua tani ka me qai nona i tavi na vakadonuya na kena voli ni yaya vakarautaki.

Kevaka ko siqema ni yaco tiko e so nai vakatakilakila ni veivakaqumi, e vakaraitaka ni sa yaco dina tiko.  Kevaka e yaco yadua tu ga vakataki koya, e rawa ni tukuni ni sega ni yaco tiko na cakacaka butobuto, vaka vo ga kevaka era sa kumukumuni yani nai vakatakilakila ka sa dodonu me vavure vakasama.

Nai vakatakilakila ni veivakaqumi vaka i lavo

·         Na vakau ni wiliwili lavo lelevu ka dredre ni vakamacala taki ki vanua tani.

·         Sausaumi ni lavo lelevu ki na so na kabani ka ra yaca buli e vanua tani

·         Na veitosoyaki ni lavo ka dredre ni laurai na kena tukutuku vakaivola

·         Sivia nai lavo e lavaki se sivia na sausaumi kina veiqaravi ka yaco.

·         Na veitosoyaki ni lavo lelevu se kerei ni uma lavo lelevu

 

Na vakarau se dusidusi ni vei vakatakilakila ni veivakaqumi

·         Na vaka duiduile mai vei ira na dau bisinisi me ra vakaraitaka nai vola tukutuku ni veivoli se veitosoyaki ni lavo.

·         Kerei me caka na sausaumi ki na dua tale na vanua se ki na dua nai vola ni baqe buli koso

·         E na vunitaki sara vakamatua na kena vakaraitaki nai tukutuku ni lavo.

·         Era na dau vakadreta me qarauni vinaka na kena vakayacori e dua na veidinadinati vaka bisinisi.

·         Na kena kerei mai vua nai vakailesilesi mai vanua tani eso tale nai lavo

·         Nona lavaka mai ko daunivakasala e dua nai kuri ni lavo ka sega na kena i vakamacala

 

Nai Vakatakilakila eso ni kena vakayacori tiko na cakacaka butobuto oqo

·         Na kena soli vakailoa na konitaraki ka sega ni muria na tuvatuva vakarautaki

·         Na kena soli na konitaraki ki na dua na lala ka sega ni kila na veika me vakayacori

·         Na nodra dau sota vakawasoma nai lala oqo kei ira nai vakailesilesi vaka matanitu

·         Nodra dau digitaki vakailoa na daunivakasala kei ira na vakailesilesi mai vanua tani

·         Na kena dau soli vakasivia nai solisoli loloma, gade vakawasoma kei na nodra vakamarautaki nai vakailesilesi mai vanua tani

·         Na kena cici vinaka na bisinisi ena so na vanua ka tiko yavavala vakalevu

Na veivakaqumi mai vanua tani e yavalata nai tuvatuva dodonu ni veivosaki taki ni veivoli, kuretaka na dodonu ni bula tu galala,vakaluluqa taka na veivakabauti ka vakalolovira taka na vakatagedegede ni bula.  E vakatubura nai sau ni cicivaki bisinisi ka vakaqaqaco taka na kena duri ka tete na veilawalawa ka ra dau cakacaka vaka butobuto kei na tiko yavavala.  E yaco na veika oqo ena vei matanitu kece, ia na kena revurevu e yaco vakalevu ena vei matanitu ka ra sa qai vakatorocake taki tiko, e vakavuna na yavalati ni lawa ni bula vakaitikotiko, vaka luluqa taka na sasaga ni laveti cake ni bula vakaitikotiko kei na valuti ni bula dravudravua.

Ni ko tukuna yani na tukutuku ni veivakaqumi mai vanua tani ko na vukea :

·         Nai rogorogo kei Niusiladi ni vanua nuitaki ni caka bisinisi

·         Tokona na maroroi ni vei tuvatuva dodonu ni vakaduri bisinisi

·         Vakaqaqaco taka na valuti raraba e vuravura na cakacaka vaka butobuto

 

E ka bibi sara na nomu tukutuku yani : Mo tukutuku yani ke ko kila ni yaco tiko na veivakaqumi mai vanua tani Ni ko tu taka na valuti ni cakacaka butobuto, ko sa tara cake na kena maroroi na vei tuvatuva vakarautaki me vakamuri vakadodonu ka vakasavasava.

Kevaka ko sa solia yani ki na tabana ni SFO e dua nai tukutuku baleta na kena yaco tiko na veivakaqumi mai vanua tani ena nomu vanua ni cakacaka, ko sa na vakarurugi vakalawa ka vakatokai na Protected Disclosures (Protection of Whistleblowers) Act 2022(‘the Act’). Na lawa virikotori oqo ena maroroya ka taqomaki koya ka tukutuku yani mai vei ira ka na via vakayacora vua na veika tawa dodonu

E dina ga ni ko sa maroroi vinaka ena lawa virikotori oqo, sa na rawa talega ni ko vakayagataka na vatavata ka vakatokai na SFO’s Foreign Bribery tool mo tukutuku yani kina Mo kakua ni vakaraitaka e dua na ka se vakamacala me baleti iko, me na kakua ni kilai kina na veika me baleti iko Sa na rawa talega ni ko vakayagataka na vatavata vakarautaki ena SFO website mo tukutuku yani kina

Nai kuri ni vakamacala me baleta protected disclosures about serious wrongdoing at
work.