Te Pūrongo Utu Whakapati o Tāwāhi

Ko ngā āpiha tūmatanui o tāwāhi ko ngā tūmomo tāngata e mahi ana mā tētahi kāwanatanga o tāwāhi, tae atu ki ngā mema, ngā kaimahi rānei o tētahi kāwanatanga o tāwāhi, ngā kaimahi ture o tētahi whenua o tāwāhi, ngā kaimahi a ngā kamupene e whakahaerehia ana, i raro rānei i tētahi kāwanatanga o tāwāhi me ngā kaimahi o ngā whakahaere ā-ao tūmatanui.

He maha ngā āhuatanga o te utu whakapati me te whakakonuka, ā, he rite tonu te utu whakapati o tāwāhi.  Me kī kei te whakatakotohia tētahi mea ki te āpiha tūmatanui o tāwāhi (ki a ia tonu, mā muri rānei, hei tauira, ka tukuna kētia ki tētahi o tōna whānau), ā, ko te utu mā te āpiha tūmatanui o tāwāhi me oti i a ia tētahi mahi kāore e tika māna, kaua rānei e tutuki i a tētahi mahi e tika māna e mahi.

Anei ētahi tauira pea o te utu whakapati o tāwāhi kei roto ngā tāngata o Aotearoa:

·       Ka tāpaetia e tētahi mātanga e mahi ana mā tētahi kamupene o Aotearoa ngā hua koreutu ki tētahi āpiha mana ārai o tāwāhi kia kaua e aro atu ki ētahi whakaritenga waeture e pā ana ki te kawe mai i ngā rawa ki te whenua.

·       Ka tāpaetia e tētahi kaimahi o tētahi kamupene o Aotearoa he whai wāhitanga ki te tama a tētahi kaimahi kaunihera ā-rohe o tāwāhi, ā, ko te utu ko te homai i tētahi raihana whakahaere i taua rohe.

·       Ka utua e tētahi āpiha o tāwāhi o tētahi kamupene o Aotearoa te kaiwhakahaere whiwhi ratonga o tētahi hinonga kāwanatanga o tāwāhi ki te moni kia riro mai ai he kirimana mā te kamupene o Aotearoa.

·       Ka tuku mōhiohio tētahi āpiha tūmatanui o tāwāhi ki tētahi kamupene o Aotearoa mō ētahi atu kaitono i roto i tētahi hātepe tono, ko te utu he waka hou.

 

Anei ētahi tauira pea o te utu whakapati i ngā tauwhitinga pakihi tūmataiti:

·       Ka whakarite he tumuaki o tētahi kamupene o Aotearoa kia haere ake te kaiwhakahaere whiwhi ratonga o tētahi kamupene o tāwāhi ki Aotearoa, ā, ka utua katoatia āna whakapaunga mō te haere i te wā o tētahi whakataetae hātepe whiwhi ratonga.  I taua haere he maha ngā pō i noho tētahi wāhi noho whakapaipai, ngā tīkiti ki tētahi kēmu whutupōro me ngā moni hei whakapau ki te whare petipeti. Ka whakawhiwhia te kirimana ki te kamupene o Aotearoa.

·       Ka whakaae tētahi kaimahi hokohoko o Aotearoa kia utua te kaimahi o tētahi kamupene o tāwāhi mō te whakaae kia hokona ngā rawa.

Mēnā kei te mōhio koe ki tētahi o ēnei āhuatanga e whai ake me mārama koe tērā pea he utu whakapati.  Mēnā kotahi noa iho te tohu hē ehara i te mea he āhuatanga whakakonuka, engari mēnā e hia kē ngā tohu hē, tērā pea me mārama ake ki te mōrea.

Ngā Tohu Hē Pūtea

·       He nui ngā utunga nui kāore i te mōhiotia ki hunga kē, ki ngā mātanga rānei o tāwāhi

·       Ngā utunga ki ngā kaute pēke o tāwāhi, ngā kamupene huna rānei

·       Ngā tauwhitinga me ngā tuhinga kore mārama, kore tuhinga rānei

·       Ngā nama nunui rawa, he nui rawa rānei te utu mō ngā ratonga

·       Ngā tauwhitinga moni nui, ngā tono utunga moni rānei

 

Ngā Tohu Hē o Ngā Mahi Hē, Whanaungatanga Hē rānei

·       Kāore i te tuku whakamārama ngā hoa pakihi, ngā māngai rānei mō ngā tauwhitinga

·       Ngā tono kia tukuna ngā utunga ki hunga kē, ki ngā kaute pēke kore hononga rānei

·       He huna, he kore hiahia rānei ki te whakaatu i ngā whakaaturanga pūtea

·       I tono kia tino matawhāiti ki a ia te āhuatanga ki tētahi kirimana

·       E tono ana tētahi āpiha o tāwāhi i ngā utu tāpiri

·       E tono ana tētahi hunga kē, he mātanga rānei i ngā utu tāpiri me te kore whakamārama

 

Ngā Tohu Hē ā-Whakahaere

·       Ka whakawhiwhia ngā kirimana me te kore hātepe tono whakataetae

·       Ka whakawhiwhia ngā kirimana ki tētahi hunga kē kāore nei ōna āheinga ki te whakatutuki i te kirimana

·       He auau, kāore rānei i te mōhiotia ngā tūtakitanga ki ngā āpiha kāwanatanga

·       Te tuku tūranga mahi ki ngā āpiha, ngā mātanga rānei o tāwāhi me te kore haurapatanga

·       He nui rawa ngā koha, ngā hāereere, te whakamanuhiri rānei i ngā āpiha o tāwāhi

·       He ohere te angitu haere o te pakihi i ngā whenua nui te mōrea

Ka whakapeka te utu whakapati i te whakataetae tōkeke, he whakararu i te manapori me te pono ki ngā whakanōhanga me te whakaiti i te kounga o te ora.  He whakapiki i te utu o te mahi pakihi me te whakatenatena i te hunga taihara me ētahi atu whakaraerae ki te haumaru kia puāwai.  Kei ngā whenua katoa tēnei āhuatanga, engari ko ngā pānga tino kino kei ngā whenua whakawhanake, e tipu haere ai te manarite-kore me te ūkui atu i ngā mahi whakangāwari i te rawakore me te whakapai ake i ngā āhuatanga o te noho.

Mā te pūrongo i te utu whakapati o tāwāhi, kei te āwhina koe ki te:

·       Tiaki i te ingoa pai o Aotearoa mō te pono o te mahi pakihi

·       Tautoko i te tauhokohoko i runga i te tika me ngā arawātea haumitanga

·       Whakakaha i te whawhai ki te turaki i te whakakonuka i te ao

 

He mea nui tō reo. Mēnā he mōhiohio āu mō te utu whakapati, me whakaputa. Mā te whakahē i te utu whakapati, kei te āwhina koe kia noho tōkeke me te pono te ao pakihi o te ao.

Mēnā ka tuku amuamu koe ki te SFO mō te utu whakapati e pā ana ki tō wāhi mahi, ka taka pea koe ki raro i te kaupapa tiaki i te hunga whāki i raro i te Protected Disclosures (Protection of Whistleblowers) Act 2022 (‘te Ture’). Ko tā te ture he tiaki i te matatapu me te whakamaru kia kaua e rautipua te tangata e pūrongo ana i ngā mahi hē i runga i te whakaaro tika.

Ahakoa ka āhei koe kia tiakina i raro i te Ture, ka āhei tonu koe ki te whakamahi i te utauta Pūrongo Utu Whakapati o Tāwāhi a te SFO hei tuku pūrongo kirimuna. Kia noho kirimuna ai koe, kaua rawa e tuku mōhiohio e mōhiotia ai tō tūranga i te whakahaere, ā, e mōhiotia ai ko wai koe. Tērā rānei, ka āhei koe ki te tuku pūrongo matatapu mā ngā tikanga kei te paetukutuku a te SFO.

Rapu mōhio atu anō mō ngā whakapuakanga whakamaru mō ngā mahi tino hē i te mahi.