Lipooti ‘o e Totongi Fakafufuu Muli

Ko e kau ngaue fakapula’anga muli ‘oku kau ki ai ha ngaahi fa’ahinga kau ngaue kehekehe ‘a ia ‘oku nau ngaue ‘i ha sevesi ‘o ha pule’anga muli, ‘o hange ko ha kau memipa pe kau ngaue ‘i ha pule’anga muli, memipa ‘o e kau fakamaau ‘o e lao ‘i ha fonua muli, ha taha ‘oku ngaue ma’aha kautaha ‘oku pule’i pe ‘ouna ‘e ha pule’anga muli pea mo e kau ngaue ‘o ha kautaha fakavaha’apule’anga.

Ko e Totongi fakafufuu mo e faihala ‘oku fakaha sino ‘i ha ngaahi fotunga kehekehe lahi, pea ‘oku pehe foki ‘a e totongi fakafufuu muli. Ko hono toe ‘ai mahino ko e kau ngaue fakapule’anga muli kuo fakahekeheke’i ‘aki kinautolu ha me’a (fakahangatonu, pe tu’akautaa e.g ha me’a ma’a ha taha ‘o hono famili tonu) ke fetongi ‘aki ‘a e fai ‘e he tokotaha ngaue fakapule’ang muli ha me’a ‘a ia ‘oku ‘ikai ngofua ke he fai pe ko ‘ene fakasiosio kehe ‘o ‘ikai fai ‘a e me’a na’e totonu ke he fai.

Ngaahi fakatata ‘o ha totongi fakafufu muli ‘o hoko tonu ki ha taha Nu’usila ‘e ala kau ki ai:

·       Ha tokotaha faifale’i ‘i ha kautaha Nu’usila ‘oku ne alea’i ke ‘oange ha koloa ta’etotongi ki ha tokotaha ‘ofisa kasitomu muli ke ne fakakuikui ki ha taha ‘o e ngaahi lao tu’utu’uni ki he ngaahi  koloa humai

·       Ko ha taha ngaue ‘i ha kautaha Nu’usila ‘oku ne palomesi ke ‘oange ha faingamalie ngaue ki ha foha ‘o ha tokotaha ngaue kaunisolo muli ka ne hanga ‘o ‘oange ha’ane laiseni pisinisi ke fakalele ‘i hono vahefonua.

·       Ko ha ‘eiseni muli ‘o ha kautaha Nu’usila ‘oku ne totongi ha pa’anga ki ha pule ngaue ‘o ha kautaha muli ko ha totongi’i ‘o ha konituleki ma’ae kautaha Nu’usila.

·       Ko ha ‘ofisa ngaue fakapule’anga muli ‘oku ne fakaha ki ha kautaha Nu’usila ha fa’ahinga fakamatala fekau’aki mo e kau talamahu’inga kehe lolotonga ‘o ha fe’au’auhi ‘o ha talamahu’inga ki ha me’alele fo’ou.

 

Ko ha ngaahi fakatata ‘o e totongi fakafufuu ‘i ha fengaue’aki ‘i ha kautaha fakataautaha ‘e ala kau ki ai ‘a e:

·       Ko ha alea’i ‘e ha Talekita ‘o ha kautaha Nu’usila ki he Pulengaue ‘o ha kautaha muli ke ne ‘a’ahi mai ki Nu’usila kae totongi kakato ‘a hono ngaahi fakamole lolotonga ko ia ‘o ha fo’i taimi ‘oku fai ai ha fe’au’auhi ki ha alea ngaue. Ko e ‘a’ahi ko ‘eni ‘oku kau ai ‘a e ngaahi nofo’anga mamafa mo faka’ofo’ofa ‘i ha laui ‘aho, tikite sio tau ‘akapulu mo ha pa’anga to’oto’o ki ha va’inga ‘i he kasino. Ne foaki ‘a e faingamalie konituleki ‘o ma’u ‘e he kautaha Nu’usila.

·       Ko ha taha tu’uaki fakatau ‘o ha kautaha Nu’usila kuo ne loto ke ne totongi fakafufuu ha pa’anga ki ha tokotaha ngaue ‘o ha kautaha muli ka ne fakangofua ha fakatau mai ‘o ha koloa.

Kapau leva ‘oku ‘i ai ha’o ‘ilo ki he ngaahi tukunga ko ‘eni ‘oku totonu pe ke ke ‘a’a ‘o tokanga na’a ‘oku ‘i ai ha totongi fakafufuu muli ‘oku hoko. Kiate kinautolu ia ‘oku ‘ikai tenau fakakaukau ko ha fai kakaa ia, ka ‘i ha toutou ‘asi leva ‘o ha ngaahi me’a ‘o ngali kehe, ‘oku ne talamai leva ‘oku fiema’u ha toe tokanga ange ‘i ha levolo ma’olunga.

Ngaahi Me’a Ngali Kehe Fakapa’anga.

·       Ko ha fu’u pa’anga lahi kuo totongi ki ha kautaha kehe ‘i muli pe ki ha kau fale’i fakapolofesinolo

·       Ko ha pa’anga totongi ki ha ‘akauni ‘i tu’apule’anga pe ki ha ngaahi kautaha ‘shell’

·       Ngaahi fakahu pa’anga ‘oku ‘ikai mahino pau hano ngaahi me’a fakapepa pe ’ikai pe ‘i ai hano ngaahi me’a fakapepa ‘e ma’u.

·       Ngaahi ‘inivoisi mahu’inga lalahi pe ngaahi totongi ‘o ha sevesi ‘oku ngali fu’u mamafa fakavalevale.

·       Ngaahi toho pa’anga lalahi pe ko ha likuesi ke toho pa’anga lahi.

 

Fa’ahinga to’onga & Va Fetauhi’aki ngali kehe.

·       ‘Ikai ke loto ‘a e kau pisinisi pe ‘eiseni kenau fakahaa’i ha ngaahi fakaikiiki ki ha fa’ahinga toho pa’anga.

·       Kole ke fakahu pa’anga ki ha toe paati hono tolu pe ki ha ‘akauni ‘ikai ke ‘asi ha’anau felave’i.

·       Ngali ‘oku ‘i ai ha fa’ahinga me’a fufuu pe ‘ikai ke loto ke folahi mai ke ‘ata ki tu’a ‘a e fakamatala pa’anga.

·       Ha mahino ‘aupito ha me’a ‘oku fakafufuu ki ha fa’ahinga aleapau makehe.

·       Ko ha kole mei ha ‘ofisa fakapule’anga muli ki ha toe totongi tanaki makehe

·       Ko ha toe kautaha hono tolu pe ha taha fale’i fakapolofesinolo ‘oku ne kole ha toe totongi makehe kae ‘ikai ‘omi ha fakamatala mahino ki hono ‘uhinga.

 

Ngaahi ngaue Ha Ngali Kehe

·       Ko ha Konituleki kuo foaki mola pe ‘ikai ke fai ha fe’au’auhi tala mahu’inga ki ai.

·       Ko ha Konituleki kuo foaki ki ha kautaha lolotonga ‘oku mahino ‘oku ‘ikai tenau ma’u ‘a e mafai ke fakakakato lelei ‘a e ngaue.

·       Ko ha toutou fengaue’aki mo e kau ‘ofisa ngaue fakapule’anga ka ne ikai monitoa.

·       Ko hano unga ngaue ‘o ha ‘eiseni muli pe taha fale’i fakapalofesinolo ‘osi ne ‘ikai fai ‘a e ngaahi founga totonu.

·       Ngaahi fu’u me’a’ofa hulu mo fakavalevale, folau, pe ha talitali makehe ‘o ha kau ‘ofisa fakapule’anga muli.

·       Ko ha mahiki fakafokifa hake pe ‘o ha pisinisi ‘o tupu fakautuutu ‘i ha ngaahi fonua ‘oku tu’u lavelaveili.

‘Oku hanga ‘e he totongi fakafufuu muli ‘o uesia ‘a e vahevahe taau ‘o e fe’auhi, ta’etoka’i ‘a e temokalati mo e fefalala’aki ‘i ha ngaahi ngaue’anga pea ‘oku ne keikeina ‘a e lelei ‘o e fononga. ‘Oku ne hiki’i ‘a e mahu’inga ‘o e ngaahi fengaue’aki fakapisinisi pea ‘oku ne faka’ai’ai ‘a e ngaahi faihia alea’i lelei pea pehe foki ki he ‘ene uesia kovi mo fakafe’atungia ‘a e kake hake ‘o e malu ‘o e fonua. ‘Oku hoko ‘eni foki ‘i he fonua kotoa, ka ko e uesia lahi taha ‘oku tautautefito ‘ene uesia lahi ‘a e ngaahi fonua kei langalanga hake, ‘a ia ‘oku ne tafunaki ‘a e ‘ikai vahevahe taau mo e fai ta’etotonu pea ne ta’ofi tu’u ‘a e ngaahi feinga kotoa ke kilala hake ‘a e nofo masivesiva pea ke fakalakalaka ‘a e tukunga ‘o e nofo. 

‘i hono lipooti ko ia ‘o e totongi fakafufuu muli, ‘oku ke tokoni ai ke:

·       Pukepuke ‘a e ongoongo lelei ‘o Nu’usila ‘i he Faitotonu he pisinisi

·       Poupou ki he vahevahe taau mo e ngaahi faingamalie ‘inivesi

·       Fakamalohi’i ‘a e tau’i fakamamani lahi ‘o e faihala

 

‘Oku mahu’inga ho le’o. Kapau ‘oku ke ma’u ha ngaahi fakamatala fekau’aki mo ha totongi fakafufuu muli, lea hake. ‘I ho’o fili ko ia keke tu’u ke fakafepaki’i ‘a e faihala, ‘oku ke tokoni ke fakapapau’i ‘oku ma’a mo faitotonu ‘a e ngaahi pisinisi mo hono ‘atakai  fakamamani lahi.

Kaupau kuo ke fai ha launga ki he SFO fekau’aki mo ha totongi fakafufuu muli ‘i ho’o ngaue’anga, teke ala kau leva i he kau malu’i ‘a ia ‘oku fakamafai’i ‘i he konga lao (the Protected Disclosures (Protection of Whistleblowers) Act 2022 (‘the Act’).) ‘Oku ‘atu ‘e he lao ko’eni ‘a e totonu ki hano malu’i ‘o ho fakaikiiki pea malu’i foki koe mei ha fa’ahinga fakamamahi/fakatanga’i ‘o ha taha kuo ne fai ha lipooti ‘o ha faihala mamafa ‘i ha taumu’a lelei.

Neongo pe foki te ke ala ‘ataa ki he malu’i ‘i he konga lao ko ia, te ke kei lava pe ke ngaue’aki ‘a e me’angaue Lipooti ‘o e Totongi fakafufuu muli ‘o fai ai ‘a ho’o lipooti ‘ikai ‘asi ho hingoa. Ke tauhi ai pe ‘a e ‘ikai fakahaa’i ‘o ho hingoa, ‘oua na’ake fakakau ‘i ho’o fakamatala ha fa’ahinga me’a ‘a ia ‘e fakahaa’i ai ‘a ho lakanga ‘i he kautaha, ‘a ia leva te ne ala tala ai ko hai koe. Ko ha toe founga foki ‘e taha, te ke lava o fai ha’o lipooti malu’i ‘o ngaue’aki ‘a e me’angaue kuo ‘osi fokotu’utu’u ‘i he uepisaiti ‘a e SFO.

Ma’u ha toe ngaahi fakamatala ki he protected disclosures about serious wrongdoing at work.